Ben je vriendelijk of eerlijk?

Ik kreeg een vraag naar aanleiding van een artikel dat in Psychology Today verschenen is onder de titel "Being Kind to Yourself". De vraag die centraal staat in dit artikel is, zoals de auteur het zelf formuleert: 

"How can one be realistic and not overcome by self-negativity?" 

Het is een belangrijke vraag want er zijn nogal wat mensen die zichzelf de grond inboren met zelfkritiek. Als mijn mening gevraagd wordt over een dergelijk artikel dan is altijd de eerste vraag die ik mezelf stel is: Welk probleem wordt hier besproken? 

Mensen hebben goede redenen om eerlijk en ook kritisch tegenover zichzelf te staan, maar ze hebben tegelijkertijd óók redenen om vriendelijk, zacht, vergevingsgezind en liefdevol naar zichzelf te kijken. Laten we eerst het dilemma eens expliciet opschrijven, zodat we een startpunt voor helderheid hebben. 

De oplossing van dit dilemma zal mensen helpen die het moeilijk hebben met zichzelf. In de vraagstelling in Psychology Today zat een aanname in de vraagstelling. Vanuit een heldere geest, wil je dat liever niet... 'Realistic' en 'Self-negativity' zijn in de vraagstelling onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dat geldt natuurlijk niet voor iedereen. Voor mensen met een positief zelfbeeld speelt dit helemaal niet. Als je blaakt van zelfvertrouwen dan ervaar je kritiek als een goede suggestie, of die kritiek nou van jezelf komt of van een ander. Naar mijn mening is de centrale vraag met betrekking tot dit dilemma dus:

Als je bewust voelt wat kritiek met je doet, dan zul je merken dat dit sterk afhangt van de intentie achter de kritiek. Die probeer je te achterhalen op basis van de 'tone of voice' en de non-verbale communicatie die de kritiek omlijst. 

Vanuit gezonde afstandelijkheid kun je beoordelen of de intentie achter de kritiek constructief of destructief is. In het laatste geval laat je het gewoon van je afglijden, want de mening van een ander zegt alles over die ander maar niets over jou. Dit is kennelijk een persoon die het moeilijk heeft en een poging doet om zijn of haar eigen pijn over te dragen naar jou in de hoop dat het bij hem of haarzelf verlichting biedt.

Als je ziet dat achter de kritiek een constructieve intentie schuilgaat, dan is het makkelijk om het in liefde te ontvangen. Iemand heeft het beste met je voor. Dan neem je het serieus, je laat het op je inwerken, je voelt bewust wat het met je doet, je verplaatst je in de ander en je geeft je over aan de waarheid. Dat neemt niet weg dat de waarheid best pijnlijk kan zijn. Uiteindelijk zullen je eigen intenties naar jezelf toe zuiver en constructief moeten zijn om kritiek én de waarheid te omarmen.

Als jij het beste met jezelf voor hebt, dan kun je zelfkritiek probleemloos omarmen, hoe ongemakkelijk het ook is. Je weet dat pijnlijke ervaringen leerervaringen zijn en je gebruikt ze als springplank voor je ontwikkeling. Als jij heimelijk het slechtste met jezelf voorhebt, dan wordt het tijd dat je daar naar jezelf toe eerlijk over wordt. Ik denk daar niet lichtzinnig over. Een negatief zelfbeeld kan hardnekkig zijn en het is een drama voor degene die het overkomt, maar de uitweg is dat je leert om in te zien dat je zelf destructief bezig bent. 

En dan is de moeilijkste vraag voor jezelf om te beantwoorden: Welk belang heb je om jezelf klein te maken met je zelfkritiek? De weg naar helderheid vind je vaak door de goede reden voor het ongewenste te begrijpen.

Vaak is het ingesleten gedrag. Als jij bijvoorbeeld ouders had die je van jongs af aan hebben verteld dat je nergens voor deugt, dan is het moeilijk om daarover heen te stappen. Sta er even bij stil hoe gemeen dat is. We weten allemaal wel dat veel dingen die we proberen mislukken, maar als je leert om mislukkingen als  bevestiging van je eigen nutteloosheid te zien omdat je ouders dat zeggen dan moet je wel heel sterk in je schoenen staan om dat niet te gaan geloven. Veel mensen vallen dan terug op destructieve zelfkritiek. Voor hun gevoel hebben ze daar ook een belang bij. Het verlaagt het verwachtingspatroon van de omgeving en ook van henzelf, dus de kans op teleurstelling wordt kleiner, de kans op succes en geluk alleen ook. Voel dus vooral compassie als je iemand tegenkomt die lijdt onder een negatief zelfbeeld. Je ontgroeit deze overtuiging pas als je twee feiten inziet: (1) bij vrijwel iedereen mislukt de meerderheid van de pogingen en daarom hebben we allemaal wel eens aanmoediging nodig en (2) je ouders (of andere iconen uit je jeugd) hadden zelf een negatief zelfbeeld en hebben dat aan je overgedragen. Nu is het jouw taak om het niet aan je eigen kinderen of je omgeving over te dragen. Een positief zelfbeeld ontwikkel je in een aantal stappen:

1. Zorg eerst voor veiligheid en fysieke training. Zonder een veilig gevoel en vitaliteit is er geen ruimte voor constructieve zelfreflectie.
2. Stimuleer creativiteit. Ga iets scheppen dat je leuk vindt. Dat draagt bij aan je zelfbeeld. Loop niet in de valkuil van perfectionisme. Geniet van het scheppingsproces zelf en voel je trots om wat je gemaakt hebt.
3. Wakker het vuur in jezelf weer aan. Voel dat je van waarde bent. Hoe kleinschalig ook, ga mensen in je directe omgeving een beetje helpen, zodat je weer gaat beseffen dat je waardevol bent.

Als je die drie stappen gezet hebt, dan kun je uit je dal klimmen. Vanaf de bodem kun je afzetten. En dan is er ook weer ruimte om constructief kritisch naar jezelf te kijken. De synthese in dit moeilijke dilemma vind je dus bij de oorzaak van de pijnlijkheid van kritiek. Die oorzaak is te vinden in je zelfbeeld, nergens anders, want, zoals ik uitleg in De Monnik & De Magiër: emoties zijn gewoon prikkels die je persoonlijk opvat. Hoe meer je dat los kunt laten, hoe meer helderheid je zult ontwikkelen. Dat begint met onthechting, een gezonde afstandelijkheid ten aanzien van jezelf en vervolgens overgave aan de waarheid.